صدای پچپچه جن‌ها در میدانی با هشت گنبد در طهران قدیم!/ در میدان حسن آباد شب های جمعه صدای “سوختم سوختم” بلند میشد

هر چند بارها داستان میدان حسن آباد در رسانه‌های مختلف بیان شده است اما به نظر می‌رسد روایت دوباره آن ضروری است. اما با توجه به آتش سوزی شب گذشته در این میدان قدیمی و تخریب دو گنبد از هشت گنبد آن، روایت تاریخچه آن خالی از لطف نیست.

به گزارش سایت خبری مدآرا،  پس از تخریب بافت قدیمی در محل تقاطع دو خیابان سپه (امام خمینی) و حافظ به دستور «کریم آقا بوذرجمهر» شهردار تهران به جای چهارراه حسن آباد میدانی به همین نام و در همان مکان احداث شد که ساخت آن از سال ۱۳۰۷ تا سال ۱۳۱۳ به طول انجامید.

طرح میدان، منسوب به «قلیچ باقلیان» است که چهار بنای مشابه و قرینه هر کدام دارای دو گنبد با پنجره‌های نیم قوس، ستون‌ها و نیم‌ستون‌ها و نرده‌های صراحی شکل را تحت نظارت معمار و مهندس ارمنی «لئون تادوسیان» به سبک معماری غربی برگرفته از معماری رنسانس و نئو کلاسیک ساخت.

قلیچ باقلیان کاخ شهربانی واقع در میدان مشق را که امروزه به ساختمان شماره ۹ وزارتخانه امور خارجه مشهور است را هم ساخته است.

درباره لئون تادوسیان هم باید گفت او تحصیلات ابتدائی و متوسطه را در مدرسه ارمنی‌های تهران به پایان رساند و مهندسی ساختمان را در فرانسه فرا گرفت. پدر وی استاد زرگر «خاچاطور تادوسیان» از هنرمندان به نام صنایع دستی و جزو گروه سازنده کره جواهرنشان و شمشیر رسمی قاجار و برخی جواهرات سلطنتی دیگر بود. کاخ مرمر، کاخ سفید سعدآباد از دیگر آثار این مهندس و معمار هستند.

میدان حسن آباد به دلیل هشت گنبد موجود در این بناها به «هشت گنبد» مشهور شد. در زمان پهلوی دوم در سمت جنوب شرقی میدان، ساختمان بانک ملی با طرح محسن فروغی( معمار ایرانی، استاد معماری و رئیس دانشکده هنرهای زیبایی دانشگاه تهران بود.)اجرا شد که با این کار عملاً یک وجه از چهار گوشه میدان از بین رفت اما خوشبختانه در اواخر دهه هفتاد و اوایل دهه هشتاد با تلاش‌های بسیار سرانجام بر روی نمای بانک ملی مجددا نمای قبلی سال ۱۳۱۳ اجرا شد تا تناسب و هماهنگی به میدان باز گردد.

در آن هنگام سعید سادات نیا مشاور وقت شرکت آمود طراحی و مرمت و احیا میدان حسن آباد را برعهده گرفت. او  مسئول طرح آمایش منطقه تاریخی – فرهنگی توس هم بوده و از طراحان اصلی عمارت بلدیه میدان توپخانه است که همچنان به اجرا در نیامده است.

لازم به توضیح است هنگامی که سادات نیا کار خود را آغاز کرد از یک سو بدنه بانک ملی تا ۱٫۵ متر از میدان را گرفته و یک چهارم بدنه میدان را از بین برده بود و یکی از گنبدها به طور کامل نابود شده بود از سویی از آنجا که شرکت فرانسوی طراح مترو در پیش از انقلاب صرفاً مباحث ترافیکی خط عبور مترو را مد نظر داشته و قابلیت فرهنگی- تاریخی میدان حسن آباد را نادیده گرفته بود و خروجی‌های ایستگاه مترو را به گونه‌ای تعبیه کرده بود که در سه بدنه دیگر میدان قرار بگیرد، اجرای همان طرح سبب  تخریب بدنه‌ها می‌شد. این در حالی بود که بخش زیادی از بدنه‌ها هم سوخته و تخریب و فرسوده شده بود.

شرکت آمود در دهه هفتاد طرحی را جهت احیا بافت تاریخی- فرهنگی واقع در حصار ناصری و طهماسبی و پیاده محوری در این منطقه ارائه کرد که هرگز به طور کامل عملی نشد اما بخشی از آن طرح شامل حال میدان حسن آباد شد. آن هم در هنگامه‌ای که مترو و شهرداری در تقابل با هم بودند و مسوولان مترو کوچکترین توجه ای به مسایل فرهنگی- تاریخی نداشتند.

در گام نخست یک تفاهم نامه با بانک ملی امضاء شد که به موجب آن یک دیواره از داخل بانک کشیده می‌شد و این اقدام در حالی صورت می‌گرفت که خللی به کار بانک وارد نشود و در عین حال بدنه بانک ملی از قسمت بیرونی با ظرافت تخریب می شد و بدنه بانک عقبتر برده و سپس باقی بدنه مرمت می شد. در واقع بدنه از بین رفته دوباره سازی شد و برای آن که کمترین مداخله در نمای شهری ایجاد شود،این بدنه پشت شیشه‌ای ویژه قرار می‌گرفت که به فرانسه سفارش داده شده بود تا دیواره بانک ملی را پنهان سازد. از سویی ورودی‌های مترو در وسط میدان قرار گرفت و سه بدنه دیگر  میدان مرمت شدند.

از سویی مقرر شده بود در ضلع دیگر میدان که محوطه اطفاییه یا آتش نشانی کنون قرار دارد موزه فرهنگ ایمنی ایجاد شود و پشت آن آتش نشانی مدرنی احداث شود و حمام تاریخی موجود در  این محوطه هم به کافه – موزه تبدیل شود.

این در حالی است که در طول کف‌سازی‌های میدانی هم بقایایی از کف سازی‌های دوره پهلوی و قاجار کشف شد. همچنین در این طرح پیشنهاد شد میدان به محل عبور و مرور خودرو تبدیل نشود و زیر گذری از خیابان حافظ به سمت میدان حسن آباد کشیده شود و از آن عبور کند که این بخش از کار با توجه به عبور خط مترو سخت ترین قسمت کار بود که انجام شد و افتتاحیه میدان و زیر گذر با هم انجام شد.

به گزارش چمدان، هر چند باورش سخت است که میدان حسن آباد با آن بناهای قدیمی شیک که آدم را به یاد اروپا می‌اندازد، روزگاری پاتوغ جن‌ها بوده است؟ اما این طنز امروزی در روزگار خود خیلی هم جدی گرفته می‌شد. ظاهراً شایعه حضور این موجودات نامرئی روزگاری برای حمام ضلع شمال غربی این میدان اسباب دردسر شده بود تا آنجا که آن را از رونق انداخت!

گرمابه در محل فعلی اداره آتش نشانی دایر بود. ساکنان آن زمان حسن‌آباد می‌گفتند شب‌های جمعه از تون حمام صدای «سوختم سوختم» به گوش می‌رسد. پیش از ساختن حمام، محل اشاره شده گورستان مشهوری بود که بیشتر اجسادش متعلق به فوت‌شدگان وبای تهران در ۲۵ محرم سال ۱۳۱۰ قمری و برخی از شهدای مشروطه بود.

برای همین از سوی اهالی محله چنین تعبیر می‌شد که تون حمام روی قبر یکی از نظر کردگان خداوند  قرار گرفته و صدای محزون «سوختم سوختم» از آن اوست. این داستان سبب کسادی کاسبی حمام شد تا آنجا که این حمام خوش ساخت به خاطر شهرتش به جنی بودن از سوی هرکس اجاره می‌شد، ضرر می‌داد و به ناچار به مالک پس داده می‌شد.

سرانجام حمام همراه با زمین متروکه کناری که بقایای گورستان یاد شده بود، در ضلع شمال غربی میدان حسن‌آباد در سال ۱۳۱۱ تبدیل به«اداره اطفائیه تهران» شد. برخی هم معتقدند هتل گلستان واقع در خیابان حافظ نرسیده به حسن آباد همان حمام قدیمی است.

از جمله افراد مشهوری که در آرامستان حسن آباد به خاک سپرده شده‌اند «میرزا رضای کرمانی» قاتل ناصرالدین شاه، سرجدا شده از بدن«میرزا کوچک خان جنگلی» و پیکر «میرزا محمد رضا کلهر» خطاط شهیر قاجار است که در اثر ابتلا به وبا فوت کرد. هم اکنون مجسمه یادبودی از میرزا کلهر و میرزا کوچک خان در میدان نصب شده است.

شاید دیگر صدای ارواح یا جن‌ها از این گوشه میدان برنخیزد اما صدای آژیر هشدار خودروهای آتش‌نشانی گاه به گاه شنیده می‌شود. این ضلع میدان هنوز هم یادآور فداکاری‌هاست تا آنجا که در بهار سال ۹۶ مجسمه «برد شیر» اهدایی قوم بختیاری به خانواده شهدای آتش نشان پلاسکو، در میدان حسن آباد مقابل ایستگاه آتش نشانی نصب شد.

ایستگاه شماره یک  آتش نشانی یکی از قدیمی‌ترین ایستگاه‌ها است و در سال ۱۳۳۲ تأسیس شده است. قدیمترها به آن اداره اطفائیه می‌گفتند. این اداره در آن زمان ماشین‌های آب پاش و چهاردستگاه اتومبیل داشت و فلسفه ایجاد آن آب پاشی معابر و خیابان‌ها، آبیاری درختان شهر و گاهی اطفاء حریق بود. اما با حضور متخصصان آلمانی و روسی به ویژه « مسیو وال رول» آلمانی در دهه سی، این ایستگاه به تجهیزات آتش نشانی مناسبی مجهز شد.

حسن آباد چطور ساخته شد؟

اما حسن آباد کجاست و این میدان چگونه ساخته شد؟ میدان حسن‌آباد در بخش مرکزی تهران قرار دارد و از شرق به میدان امام خمینی(توپخانه)، غرب به میدان حر، از شمال به خیابان جمهوری و از جنوب به خیابان ابوسعید منتهی می‌شود.

منطقه حسن‌آباد در ناحیه شمال غرب آن روزهای تهران قاجاری در حوالی دارالخلافه ناصری یکی از بزرگترین باغ‌های پایتخت بود. این باغ متعلق به «میرزا یوسف آشتیانی» ملقب به «مستوفی‌الممالک» صدر اعظم ناصر‌الدین شاه بود.

برخی معتقدند این منطقه به نام تنها پسر میرزا یوسف که خداوند در اواخر عمر در حدود هفتاد سالگی به وی عطا کرد، حسن‌آباد نام گرفت و برخی معتقدند چون نام پدرش هم حسن بود، به یاد پدر و نام پسر چنین اسمی را برای این باغ ۲۰ هکتاری انتخاب کرد.

بعدها ورثه این باغ بزرگ را تکه تکه کرده و به مردم فروختند. آن هم در حالی که روز به روز وسعت تهران گسترش می‌یافت.

پس از تخریب بافت قدیمی در محل تقاطع دو خیابان سپه (امام خمینی) و حافظ به دستور «کریم آقا بوذرجمهر» شهردار تهران به جای چهارراه حسن آباد میدانی به همین نام و در همان مکان احداث شد که ساخت آن از سال ۱۳۰۷ تا سال ۱۳۱۳ به طول انجامید.

این میدان در سال ۱۳۳۰ به کوشش سناتور دکتر مهدی ملک‌زاده، پسر بزرگ ملک‌المتکلمین ( از مشروطه خواهان) به نام او شد و مجسمه‌ای از ملک المتکلمین ساخته «ابوالحسن صدیقی» در این میدان نصب شد.

پس از فوت ملک زاده در سال ۱۳۳۶ بلافاصله مجسمه برداشته و در ضلع جنوبی پارک شهر نصب شد. در سال ۱۳۷۸ از انبار سازمان پارک‌ها سر درآورد. بعدها که پیگیر نصب مجدد این مجسمه شدند، گفته شد ظاهراً این مجسمه مفقود شده است؟!

میدان حسن آباد اکنون مرکز فروش انواع کاموا و نخ‌های بافتنی است. ضلع جنوبی آن محل فروش وسایل نوزاد (سیسمونی) است و ضلع شمالی آن به مبلمان اداری و لوازم چوبی منزل اختصاص دارد. جالب است بدانیم «بازارچه حسن آباد» که اکنون بورس ابزارآلات، قفل و پیچ و مهره است قبل از سال ۶۱ محل رفت و آمد مردم برای دیدن فیلم بوده است چرا که سینما «میهن» در این قسمت میدان پذیرای اهالی هنردوست بود.

میدان حسن آباد پس از انقلاب به میدان ۳۱ شهریور تغییر نام داد اما پس از مدتی نام پیشین به آن بازگردانده شد.

۱٫حریم منظری

در بناهای سنتی معمولا به دید و منظر بنا اهمیت زیادی قائل می شوند.به عبارتی رابطه ای سنجیده بین ساختمان و مناظر اطراف مثل جنگل ها،کوه ها،رودخانه ها، بناها و…وجود داشته است.لذا حتی الامکان باید روابط حفظ شود که برای رعایت این منظور باید به نکات زیر توجه کرد:
تقویت و حفظ و نگهداری محیط طبیعی بنا،جلوگیری از ساخت ساختمان های بلند و شاخص در نزدیکی بنا چون این شاختمان ها باعث از بین رفتن اهمیت بنای تاریخی شده باعث اختلال در هماهنگی محیط میگردند.جلوگیری از استفاده کردن از مصالح ناهماهنگ در کنار بنا و جلوگیری از کاهش یا افزایش تراکم نیز از موارد دیگر است.